Çeçe sineği (Glossina)

Çeçe sinekleri (Glossina), çift kanatlılar (Diptera) takımının Muscidae familyasından Glossina cinsinin genel adıdır ve sınırlı tür çeşitliliğine sahiptirler. Bu canlılar, özellikle kan ile beslenme alışkanlıkları ve üreme biyolojileri nedeniyle önemli ve dikkat çeken sineklerdir. Çeçe sinekleri, patojenik Afrika tripanozomlarının başlıca vektörleri olduğundan, Sahra altı Afrika’nın büyük bölümünde insanlar ve çiftlik hayvanları için güçlü ve sürekli bir tehdit oluşturmaktadır.

**Şekil 1.** Çeçe sineği bilimsel sınıflandırması.

Glossina cinsi, erkek sineklerin dış genital organları, habitat gereksinimleri ve tercih edilen konukçular gibi morfolojik karakterler kullanılarak üç farklı taksonomik gruba ayrılmaktadır. Cins Afrika kıtasıyla sınırlıdır; ancak Glossina tachinoides, Glossina morsitans submorsitans ve Glosssina fuscipes fuscipes Arap Yarımadasında da kaydedilmiştir.

Çeçe sinekleri, doymak bilmez avcılardır ve birkaç günde bir vücut ağırlıklarının iki katına kadar kan tüketebilmektedirler (Şekil 1). Sadece dişilerin kan ile beslendiği diğer kan emici sineklerin (sivrisinekler, karasinekler ve tatarcıklar gibi) aksine, her iki cinsiyet de yetişkinler olarak yalnızca kanla beslenmektedir. Çeçe sinekleri büyük miktarda kan ile beslenilmesi sonrası biriken nitrojenin çoğunu dışarı atması gerekmektedir çünkü nitrojen birikimi sinek için zehirli olmaktadır. Aynı zamanda azot bakımından zengin amino asitler arginin ve histidinin atılımının yanı sıra ürik asit de idrar ile atılmaktadır.

**Şekil 2.** Yakın zamanda kanla beslenmiş bir çeçe sineği (*Glossina morsitans morsitans*). Birkaç dakika içinde, diürez (idrar atımı) gerçekleştirecektir.

Çeçe sineklerinin yaşam sürelerine göre gebelik süresi kısadır. Bu canlılar, hiç plasentaya sahip olmadığı için plasental birkaç sınırlamayı tamamen ortadan kaldırmış olur. Bunun yerine, eklembacaklılarda gözlemlenen süt’ün doğrudan ve sürekli olarak beslenmesi söz konusu olmaktadır. Larvaya olan bu sürekli süt akışı, çeçe sineklerinin sadece birkaç gün içerisinde anneden daha ağır yavrular geliştirmelerini sağlamaktadır (Şekil 2). Çeçe sinekleri, zorunlu intrauterin larva gelişimini (larvanın olması gereken boyuttan fazla olması) ve gelişmekte olan larvalar için besinlerin sağlanmasını gerektiren zorunlu canlılık ile çoğalırlar. Bu üreme stili, üreme kapasitesini/oranını azaltmaktadır. Her bir döngü yaklaşık 10 gün sürmektedir ve bu da yaşamları boyunca dişi başına yavru sayısını 8-10 ile sınırlamaktadır.

**Şekil 3.** Bir dişi çeçe sineği (*Glossina morsitans morsitans*) üçüncü dönem larvasını doğurma görüntüsü. Larva genellikle dişi sinekten daha ağır olmaktadır.

Çeçe sinekleri, hızlı uçuş yeteneğine sahip canlılardır; ancak çoğu zaman hareketsizdirler. Uçuş aktiviteleri ani hamleler halinde gerçekleşir ve dişi Glossina morsitans morsitans türleri günde ortalama birkaç dakikadan fazla uçuş yapmazlar. Genç erkek sinekler yaklaşık 15 dakika ve daha yaşlı erkek sinekler ise 30 ila 50 dakika arasında uçuş yapabilmektedirler.

Çeçe sineği bakteriyel simbiyontları

Çeçe sineklerinin üç bakteriyel simbiyotik bulunmaktadır. Anne tarafından miras alınan Wolbachia pipientis (Proteobacteria: Alphaproteobacteria, Rickettsiales, Anaplasmataceae, Wolbachieae), Sodalis glossinidius (Proteobacteria: Gammaproteobacteria, Enterobacterales, Pectobacteriaceae) ve Wigglesworthia glossinidia (Gammaproteobacteria: Enterobacterales, Erwiniaceae). W. glossinidia, çeçe sineğinin bağırsağından izole edilen bir gram-negatif bakteri türüdür ve konakçılarına gerekli B-kompleks vitaminlerini sağladığı çeçe sineğinin bakteriyel bir endosimbiyontudur. S. glossinidius, mikroaerofilik, ikincil bir simbiyonttur. Yaygınlığı ve yoğunluğu, türler içinde ve türler arasında büyük farklılıklar gösterir ve çeçe sineklerinin tripanozom enfeksiyonuna duyarlılığını etkilemektedir. Bu bakteriler, ya süt bezleri ( W. glossinida ve S. glossinidius ) ya da yumurta sitoplazması ( Wolbachia ) yoluyla bir sonraki nesle dikey olarak aktarılmaktadır.

**Şekil 4.** *Wolbachia*‘nın sinek üzerindeki etkileri.

Çeçe sinekleri ve uyku hastalığı

Çeçe sineklerinin etkisi, kanla beslenme alışkanlıkları ve patojenik tripanozomların vektörleri olarak görev aldıkları için Sahra altı Afrika’nın çoğunda şiddetlidir. İnsan Afrika tripanozomiyazının (HAT) ya da uyku hastalığı olarak adlandırılan vakaların yaklaşık %90’ından Glossina fuscipes ve Glossina palpalis alt türleri sorumludur. Çeçe sineklerinin tükürük bezlerinde ve ağız kısımlarında bulunan enfeksiyonlar HAT için epidemiyolojik öneme sahiptir. Sineğin cinsiyeti bu noktada önemli olmaktadır çünkü erkek çeçe sineklerinin dişilere göre olgun enfeksiyonlar üretme olasılığı daha yüksektir. Bu bilgi, dişi çeçe sineklerin vahşi doğada erkeklerden daha uzun yaşadığı anlamına gelebilmektedir. Sonuç olarak tükürük bezi enfeksiyonları bir sineğin ömrünü önemli ölçüde kısaltabilmektedir.

Referanslar:

Haines, L. R., Vale, G. A., Barreaux, A. M., Ellstrand, N. C., Hargrove, J. W., & English, S. (2020). Big baby, little mother: tsetse flies are exceptions to the juvenile small size principle. BioEssays, 42(11), 2000049.
Attardo, G. M., Tam, N., Parkinson, D. Y., Mack, L. K., Zahnle, X. J., Arguellez, J., … & Malacrida, A. R. (2020). Interpretation of the morphological adaptations associated with viviparity in the Tsetse fly (Glossina morsitans) by three-dimensional analysis.
Vreysen, M. J., Seck, M. T., Sall, B., & Bouyer, J. (2013). Tsetse flies: their biology and control using area-wide integrated pest management approaches. Journal of invertebrate pathology, 112, S15-S25.
Krafsur, E. S., & Maudlin, I. (2018). Tsetse fly evolution, genetics and the trypanosomiases-A review. Infection, Genetics and Evolution, 64, 185-206.
Gooding, R. H., & Krafsur, E. S. (2005). Tsetse genetics: contributions to biology, systematics, and control of tsetse flies. Annu. Rev. Entomol., 50, 101-123.
Krafsur, E. S. (2009). Tsetse flies: genetics, evolution, and role as vectors. Infection, Genetics and Evolution, 9(1), 124-141.
Asgari, S. (2014). Epigenetic modifications underlying symbiont–host interactions. Advances in genetics, 86, 253-276.
Vreysen, M. J., Seck, M. T., Sall, B., & Bouyer, J. (2013). Tsetse flies: their biology and control using area-wide integrated pest management approaches. Journal of invertebrate pathology, 112, S15-S25.
Krinsky, W. L. (2019). Tsetse flies (glossinidae). In Medical and veterinary entomology (pp. 369-382). Academic Press.
Ebrahim, S. A., Dweck, H. K., Weiss, B. L., & Carlson, J. R. (2023). A volatile sex attractant of tsetse flies. Science, 379(6633), eade1877.

Kapak görseli: https://www.flickr.com/photos/oregonstateuniversity/