Uyku hastalığına yol açan parazit: Trypanosoma brucei

Trypanosoma brucei, insanlarda uyku hastalığına neden olan tek hücreli, Trypanosoma cinsine ait, dairesel mitokondriyal DNA moleküllerinin (kDNA) yoğun bir araya girmiş ağı olan kinetoplastın adını taşıyan kinetoplastid (kamçılı protozoa grubu) takımına ait parazit türüdür ve Sahra altı Afrika’da 36 ülkede endemik bir protozoandır. Bilim insanları, özellikle Sahra altı Afrika’da tripanozomlar üzerinde insan ve hayvan sağlığına olumsuz etkileri sebebiyle bu parazitleri araştırmaktadır.

Bu parazit, Sahra altı Afrika’da çeçe sineği cinsi tarafından taşınmakta ve insanlar da dahil olmak üzere omurgalı hayvanlarda vektör kaynaklı bir hastalığın nedeni olmaktadır. T. brucei üç alt türe ayrılmaktadır; Trypanosoma brucei brucei, Trypanosoma brucei gambiense ve Trypanosoma brucei rhodesiense.

**Şekil 1.** *Trypanosoma brucei* alt türleri.

T. brucei yaklaşık 8 ila 50 μm uzunluğunda olabilmektedir. Uzun sivri bir şekle ve uzun bir gövdeye sahiptir. Hücre zarı, çekirdek, endoplazmik retikulum, mitokondri, golgi aygıtı ve ribozomlar de dahil organellerini çevreler. Bu organallere ek olarak, binlerce mitokondri kompleksi olan kinetoplast adında ilginç bir kitle bulunmaktadır (Şekil 1). Kinetoplast, mitokondriyal genomun birçok kopyasını içermektedir.

İnsan Afrika tripanozomiyazisi (HAT) veya uyku hastalığı, Sahra-altı Afrika’da enfekte çeçe sineklerinin (Glossina cinsi) ısırıkları yoluyla bulaşan hücre dışı protozoa parazitlerinin neden olduğu, ihmal edilmiş bir tropikal hastalıktır. Uyku hastalığına iki alt tür neden olmaktadır: Trypanosoma brucei gambiense ve Trypanosoma brucei rhodesiense. Diğer tripanozom türleri hem evcil hem de vahşi hayvanları enfekte ederek hayvan Afrika tripanozomiyazına neden olmaktadır.

**Şekil 3.** İnsan Afrika tripanozomiyazının (HAT) coğrafi dağılımı.

Klinik olarak HAT oldukça değişkenlik göstermektedir ancak genellikle 2 aşama ile karakterize edilir. İlk evre, hemolenfatik evre olarak adlandırılan, parazitemi dalgalarına karşılık geldiğine inanılan, artan ve azalan grip benzeri semptomlardan oluşmaktadır. İkinci evre, nörolojik aşama olarak adlandırılan, meningoensefalit ve serebral ödem nedeniyle bir dizi nörolojik semptomla karakterize edilen evredir. Çok çeşitli evcil ve vahşi memelileri etkileyen AAT, HAT ile bazı klinik özellikleri paylaşmaktadır; ancak esas olarak akut ateşli belirtiler veya kronik nörolojik hastalıkların oluşması ile kilo kaybı ile karakterize edilmektedir.

T. brucei brucei, insanlar için bulaşıcı olmayan ve en iyi karakterize edilen bir alt türdür. Memeli konakçıda, T. brucei parazitleri kanda ve beyin, yağ dokusu ve cilt dahil olmak üzere çeşitli dokuların interstisyel boşluklarında kolonize olmaktadır. Beyindeki parazitlerin varlığı, uyku bozukluğunun ortaya çıkması ve hastalığın sonraki aşamalarının karakteristiği olan nörolojik semptomlarla ilişkilidir.

**Şekil 4.** *Trypanosoma brucei* mikroskop 1000x görüntüsü.

Referanslar:

Francisco, K. R., Monti, L., Yang, W., Park, H., Liu, L. J., Watkins, K., … & Caffrey, C. R. (2023). Structure-activity relationship of dibenzylideneacetone analogs against the neglected disease pathogen, Trypanosoma brucei. Bioorganic & Medicinal Chemistry Letters, 81, 129123.
Billington, K., Halliday, C., Madden, R., Dyer, P., Barker, A. R., Moreira-Leite, F. F., … & Gull, K. (2023). Genome-wide subcellular protein map for the flagellate parasite Trypanosoma brucei. Nature Microbiology, 1-15.
Franco, J. R., Cecchi, G., Paone, M., Diarra, A., Grout, L., Kadima Ebeja, A., … & Argaw, D. (2022). The elimination of human African trypanosomiasis: Achievements in relation to WHO road map targets for 2020. PLoS neglected tropical diseases, 16(1), e0010047.
Berriman, M., Ghedin, E., Hertz-Fowler, C., Blandin, G., Renauld, H., Bartholomeu, D. C., … & El-Sayed, N. M. (2005). The genome of the African trypanosome Trypanosoma brucei. science, 309(5733), 416-422.
Romero-Meza, G., & Mugnier, M. R. (2020). Trypanosoma brucei. Trends in parasitology, 36(6), 571.
Achcar, F., Kerkhoven, E. J., & Barrett, M. P. (2014). Trypanosoma brucei: meet the system. Current opinion in microbiology, 20, 162-169.
Jamonneau, V., Truc, P., Grébaut, P., Herder, S., Ravel, S., Solano, P., & De Meeus, T. (2019). Trypanosoma brucei gambiense Group 2: the unusual suspect. Trends in parasitology, 35(12), 983-995.
Smith, T. K., Bringaud, F., Nolan, D. P., & Figueiredo, L. M. (2017). Metabolic reprogramming during the Trypanosoma brucei life cycle. F1000Research, 6(683), 683.
Crilly, N. P., & Mugnier, M. R. (2021). Thinking outside the blood: Perspectives on tissue-resident Trypanosoma brucei. PLoS pathogens, 17(9), e1009866.
Romero-Meza, G., & Mugnier, M. R. (2020). Trypanosoma brucei. Trends in parasitology, 36(6), 571.
Vaughan, S., & Gull, K. (2015). Basal body structure and cell cycle-dependent biogenesis in Trypanosoma brucei. Cilia, 5(1), 1-7.
Matthews, K. R. (2005). The developmental cell biology of Trypanosoma brucei. Journal of cell science, 118(2), 283-290.