Şempanze (Pan troglodytes)

Fiziksel Özellikler

Dik durdukları esnada 1 ila 1,7 m boya ulaşan şempanzelerin erkekleri 34 ila 74 kg, dişileri 26 ila 50 kg arasındadır. Esaret altındaki bireyler doğal ortamda yaşayan bireylerden biraz daha ağır olma eğilimindedir. Erkekler esaret altında 80 kg’a kadar ulaşabilirken dişiler, 68 kg’a kadar ulaşabilir.

Bir şempanzenin kolları boyunun 1,5 katına kadar çıkabilmektedir. Bacakları kollarından daha kısa olan bu canlılar, vücudunun ön kısmı yüksekte kalacak şekilde dört ayak üzerinde yürümeleriyle bilinirler. Çok uzun elleri ve parmaklarının yanı sıra kısa başbaşparmaklara sahiptir. Kısa başparmakları sayesinde bir dala tutunurken ellerini kanca biçiminde kullanmalarına olanak sağlamaktadır. Şempanzeler ağaçtan ağaca dallar sayesinde sallanarak ilerleyebilirler. Başparmağın kısalığının bazı faydaları olsa da hassas kavramayı engeller. Bundan dolayı hassas hareketlerde başparmak yerine orta parmağı kullanmayı tercih ederler.

Yaşam Alanları

Orta Afrika’nın tropikal ormanlarında yaşayan şempanzeler, çok farklı habitatlarda da yaşayabilen canlılardır. Genel olarak tropik yağmur ormanlarında yaşasalar da, savan ormanlarında ve dağ ormanlarında da görülebilirler.

Tür Biyocoğrafyası

Şempanzeler Angola, Burundi, Kamerun, Orta Afrika Cumhuriyeti, Kongo, Demokratik Kongo Cumhuriyeti, Fildişi Sahili, Ekvator Ginesi, Gabon, Gana, Gine, Liberya, Mali, Nijerya, Ruanda, Senegal, Sierra Leone, Güney Sudan, Tanzanya, Birleşik Cumhuriyeti ve Uganda ülkelerinde yaşarlar.

Beslenme Alışkanlıkları

Şempanzeler genel olarak hepçil canlılardır. Bitki sapları, tomuzcuklar, ağaç kabukları, tohumlar, reçinelerle birlikte olgun meyveler ve taze yapraklarla beslenirler. Bu diyet çeşitli böcekler, küçük omurgalılar ve yumurtalarla desteklenmektedir. Yılın farklı zamanlarında besin mevcudiyetine bağlı olarak diyetler de değişim göstermektedir. Diyetler coğrafi olarak da farklılaşabilir. Örneğin bir bölgede şempanzeler tarafından tüketilen besinler diğer bölgelerde olsa dahi şempanzeler tarafından yenmezler. Bu da diyetin coğrafyaya özgü olduğunun bir göstergesidir.

Şempanzeler vakitlerinin çoğunu beslenerek veya bir besin kaynağından diğerine geçerek harcarlar. Günün herhangi bir vaktinde de beslenme gerçekleşebilse de esas olarak sabah vakti 7 ile 9 arasında veya öğleden sonra 15:30 ile 19:30 arasında gerçekleşmektedir.

Şempanzelerin zaman zaman büyük omurgalıları da avladıkları bilinmektedir. Çalı domuzları, kolobus maymunlar ve babunları avladıkları bilinen şempanzeler kendi türlerinin gençlerini de avlarlar.

Davranış Bilgileri

İnsanlarla çok yakın akraba olan şempanzeler zeka belirtisi birçok davranışa sahip olduklarından dolayı hem doğal yaşam alanlarında hem de esaret altında birçok araştırmanın odak noktası haline gelmiş bir primattır. Yıllar içerisinde bu primatların davranışlar ve sosyal ilişkileri hakkında hatrı sayılır bilgiler bilim dünyasına kazandırıldı.

Şempanzeler sosyal canlılardır. Dört ayak üzerinde yürüdüklerinden dolayı bir yerden bir yere seyahat ederken yeri tercih etseler de ağaçlarda da hatrı sayılır derece vakit geçirmektedirler. Ağaçlarda meyvelerle beslenirler. Dinlenecekleri esnada da ağaçlık alanları tercih eden bu canlılar yuvalarını ağaçların dallarıyla yapmaktadır. Anne bireyler sütten kesilmemiş yavrularıyla yuvalarını paylaşsa da diğer tüm yavru ve yetişkinler uyumak için ayrı bir yuva inşa ederler.

Şempanze Alt Türleri

Batı şempanzesi (Pan troglodytes verus) – Tehlike Altında

Doğu şempanzesi (Pan troglodytes schweinfurthii) – Tehlike Altında

Merkezi şempanze (Pan troglodytes troglodytes) – Tehlike Altında

Nijerya-Kamerun şempanzesi (Pan troglodytes ellioti) – Tehlike altında

Yaşam Süresi

Şempanzeler 40 ila 60 yıl arasında ömür sürmektedir. Yaşadıkları çeşitli rahatsızlıklar nedeniyle daha kısa yaşam sürebilen şempanzelerde soğuk algınlığı ve öksürük gibi solunum yolu hastalıkları yağışlı mevsimlerde çok sık görülmektedir. Özellikle genç ve çok yaşlı şempanzelerde ishal, peritonit ve enterit gibi mide-bağırsak sorunları görülebilmekte ve ölümcül olabilmektedir. Bunlara ek olarak şempanzelerde deri ülseri, osteoartrit, mantar hastalıkları, parazitik enfeksiyonlar da görülebilmektedir. İnsanlarda görülen hastalıklar kimi zaman şempanzeleri de etkilemiştir. 1966 yılında yerel insanlarda görülen çocuk gelci salgılı Gombe Çayı Ulusal Parkı’ndaki şempanzeleri çok ciddi şekilde etkilemiş, kimi bireyler hayatını kaybederken kimi bireyler ise felçli kalmışlardır. Hastalıkların dışında yaralanmalar da önemli bir enfeksiyon kaynağıdır ve şempanzelerde ölümle sonuçlanabilir.

Koruma Statüsü

Şempanze nüfusu azalan eğilimde olmakla birlikte “Tehlikeli Tür” kategorisinde listelenmektedir.

SSS (Sık Sorulan Sorular)

Şempanzelerin nesli tükendi mi?

Şempanzelerin nesli her ne kadar azalma eğilimi gösterse de henüz nesilleri tükenmemiştir.

Şempanzeler hangi ülkelerde yaşıyorlar?

Şempanzeler Angola, Burundi, Kamerun, Orta Afrika Cumhuriyeti, Kongo, Demokratik Kongo Cumhuriyeti, Fildişi Sahili, Ekvator Ginesi, Gabon, Gana, Gine, Liberya, Mali, Nijerya, Ruanda, Senegal, Sierra Leone, Güney Sudan, Tanzanya, Birleşik Cumhuriyeti ve Uganda ülkelerinde yaşamaktadır.

Şempanzeler ne ile beslenmektedir?

Hepçil olan şempanzeler; bitki sapları, tomuzcuklar, ağaç kabukları, tohumlar, reçinelerle birlikte olgun meyveler ve taze yaprakların yanı sıra böcekler, küçük veya büyük omurgalılar ve yumurtalarla beslenirler.

Şempanzeler kaç yaşına kadar yaşarlar?

Şempanzelerin doğal ortamlarında 40 ila 60 yıl arasında bir ömür sürdürdükleri düşünülmektedir.

Kaç tür şempanze vardır?

Şempanzeler 4 alt türe ayrılmıştır. Bunlar; Batı şempanzesi (Pan troglodytes verus), Doğu şempanzesi (Pan troglodytes schweinfurthii), Merkezi şempanze (Pan troglodytes troglodytes) ve Nijerya-Kamerun şempanzesi (Pan troglodytes ellioti) türleridir.

Şempanzeler primat mıdır?

Şempanzeler, Primat takımının Büyük İnsansı Maymunlar ailesinin Pan (şempanzeler ve bonomolar) cinsine ait bir türdür.

Kaynaklar:

• Shefferly, N. 2005. “Pan troglodytes” (Çevrimiçi), Animal Diversity Web. 22 Nisan 2023 tarihinde https://animaldiversity.org/accounts/Pan_troglodytes/ adresinden erişildi.
• Humle, T., Maisels, F., Oates, J.F., Plumptre, A. & Williamson, E.A. 2016. Pan troglodytes (errata version published in 2018). The IUCN Red List of Threatened Species 2016: e.T15933A129038584. https://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2016-2.RLTS.T15933A17964454.en. Accessed on 24 April 2023.

Ana Görsel: Brooks Crockett – Flickr (Taken on January 25, 2015 – Chimpanzee, Pan troglodytes)